यथा ह्येकेन चक्रेण न
रथस्य गतिर्भवेत्।
तथा पुरुषकारेण विना दैवं
न सिध्यति॥ (हितोपदेशः- ३२)
भूमिका–
नारायणशर्मणा विरचितस्य हितोपदेशाख्यस्य कथाग्रन्थस्य प्रस्तावनायाम् अयं श्लोको
विद्यते।
अन्वयार्थः– यथा
– येन प्रकारेण हि एकेन – एकलेन चक्रेण – रथाङ्गेन रथस्य गतिः – गमनं न भवति – न जायते
तथा – तेन प्रकारेण पुरुषकारेण – पौरुषेण विना – अन्तरेण दैवं – भाग्यं न सिध्यति –
इष्टफलं न ददाति इत्यन्वयार्थः।
भावार्थः–
प्रस्तुतश्लोके दृष्टान्तमुखेन उद्योगिनाम् उद्योगं स्तौति नारायणशर्मा। यथा एकेन
चक्रेण रथः न अग्रे सरति तथा केवलेन भाग्येन इष्टफललाभो न भवति। प्रयत्नः, भाग्यं
च द्वौ रथचक्रौ इव। भाग्ये स्थितेऽपि उद्यमेनैव फललाभः भवति, न हि निरुद्यमस्य
फलसिद्धिः। अत एव लोके प्रवादः– भाग्यं वीरमेव वरयति इति। तस्मात् इष्टफललाभाय राजकुमारैः
अस्माभिः च नित्यं उद्यमशीलैः भाव्यम् इति तात्पर्यम्।
व्याकरणविमर्शः– पुरुषकारः
– पुरुषं करोति इति पुरुषकारः, तेन पुरुषकारेण इति उपपदतत्पुरुषः। देवाद् आगतम्
इति दैवम्।
छन्दः– अत्र अनुष्टुप्
छन्दः।
No comments:
Post a Comment