বাংলায় পড়ুন-
অজ্ঞঃ সুখমারাধ্যঃ সুখতরমারাধ্যতে বিশেষজ্ঞঃ।
--------------------------------------------------অজ্ঞঃ সুখমারাধ্যঃ সুখতরমারাধ্যতে বিশেষজ্ঞঃ।
জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধং ব্রহ্মাপি নরং ন রঞ্জয়তি॥ (নীতিশতকম্- ৩)
ভূমিকা– আলোচ্য শ্লোকটি কবি ভর্তৃহরি রচিত নীতিশতক থেকে নেওয়া হয়েছে।
অন্বয়ার্থ– অজ্ঞঃ= নিরক্ষর ব্যক্তি, সুখম্ = সহজেই , আরাধ্যঃ = পরিতৃপ্ত হন, বিশেষজ্ঞঃ = বিদ্বান, সুখতরম্ = অতি সহজেই, আরাধ্যতে = সন্তুষ্ট হন,
(পরন্তু) জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধম্ = অল্পজ্ঞ অর্থাৎ পণ্ডিতাভিমানী, নরং = ব্যক্তিকে ব্রহ্মাপি = স্বয়ং বিধাতাও, ন রঞ্জয়তি = প্রসন্ন করতে পারেন না।
ভাবার্থ– এই শ্লোকে কবি মনুষ্য সমাজকে তিনটি শ্রেণীতে ভাগ করেছেন– ১. নিরক্ষর, ২. পণ্ডিত, এবং ৩. অল্পজ্ঞানী। পুঁথিগত বিদ্যায় অশিক্ষিত
ব্যক্তি সহজ সরল হন তাই তাঁকে সহজেই সন্তুষ্ট করা যায়। আর পণ্ডিত শাস্ত্রজ্ঞানী বিচক্ষণ হন তাই বিদ্যাবিনয়সম্পন্ন সুপণ্ডিতের সন্তুষ্টিবিধান সহজতর। কিন্তু পণ্ডিতাভিমানী স্বল্পজ্ঞানীর সন্তোষ বিধান স্বয়ং সৃষ্টিকর্তা ব্রহ্মার ও অসাধ্য। এই ব্যক্তিবর্গের জ্ঞান অহঙ্কারের দ্বারা আচ্ছন্ন। তাই প্রকৃত পাণ্ডিত্যের অনধিকারী এই ব্যক্তিগণ সমাজের অভিশাপতুল্য। কথায় আছে– “অল্পবিদ্যা ভয়ঙ্করী”। একটি ইংরেজি প্রবাদও এবিষয়ে উল্লেখযোগ্য– “An empty
vessel sounds much”.
ব্যাকরণবিমর্শ–
১. অজ্ঞঃ– ন জ্ঞঃ ইতি অজ্ঞঃ – নঞ্তৎপুরুষ।
২. বিশেষজ্ঞঃ– বিশেষং জানাতি ইতি বিশেষজ্ঞঃ – উপপদতৎপুরুষ।
৩. জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধম্– জ্ঞানস্য লবঃ ইতি জ্ঞানলবঃ – ষষ্ঠীতৎপুরুষ, জ্ঞানলবেন দুর্বিদগ্ধঃ ইতি জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধঃ – তৃতীয়াতৎপুরুষ, তং জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধম্।
ছন্দ ও অলঙ্কার– আর্যা ছন্দ। স্বভাবোক্তি অলঙ্কার।
हिंदी में पढ़ें-
अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः।
ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति॥ (नीतिशतकम्- ३)
संस्कृतेन पठतु-
भूमिका– विचाराधीन
कविता भर्तृहरि द्वारा लिखे गए नीतिशतक से ली गई है।
अन्वयार्थ– अज्ञः= अनपढ़ व्यक्ति, सुखम् = आसानी से, आराध्यः = संतुष्ट, विशेषज्ञः = विद्वान, सुखतरम् = और भी आसानी से, आराध्यते = संतुष्ट
हो जाता हैं, (परन्तु) ज्ञानलवदुर्विदग्धम् = अल्पज्ञानी यानी पंडिताभिमानी, नरं = व्यक्ति को ब्रह्मापि = स्वयं ईश्वर भी, न रञ्जयति = प्रसन्न नहीं कर सकता।
भावार्थ– इस कविता
में कवि ने मानव समाज को तीन वर्गों में बांटा है - 1. अनपढ़, 2.
उच्चशिक्षित, तथा 3. अल्पशिक्षित। एक अनपढ़ व्यक्ति सरलमति होता है। इसलिए वह
आसानी से संतुष्ट हो जाता है। और विद्वान शास्त्रज्ञानी तथा तीक्ष्णमति होता है, इसलिए एक
सुशिक्षित विद्वान को संतुष्ट करना और भी आसान होता है। लेकिन अल्पज्ञानी की
संतुष्टि स्वयं ब्रह्मा जी द्वारा भी असंभव है। इन व्यक्तियों का ज्ञान अहंकार से
ग्रस्त है। इसलिए ये पंडिताभिमानी लोग समाज के अभिशाप की तरह हैं। एक कहावत है - "अल्पविद्या भयंकरी" (अल्पज्ञानी
भयानक है)। एक अंग्रेजी कहावत भी इस संदर्भ में उल्लेखनीय है - "An empty
vessel sounds much"।
व्याकरण
चर्चा -
१. अज्ञः– न ज्ञः इति अज्ञः – नञ्तत्पुरुष।
२. विशेषज्ञ– विशेषं जानाति इति विशेषज्ञः – उपपदतत्पुरुष।
३. ज्ञानलवदुर्विदग्धम्– ज्ञानस्य लवः इति ज्ञानलवः – षष्ठीतत्पुरुष, ज्ञानलवेन दुर्विदग्धः इति ज्ञानलवदुर्विदग्धः – तृतीयातत्पुरुष, तं ज्ञानलवदुर्विदग्धम्।
छन्द तथा अलङ्कार– आर्या वृत्त। स्वभावोक्ति अलङ्कार।
--------------------------------------------------
अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः।
ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति॥ (नीतिशतकम्- ३)
श्लोकोऽयं
कविना भर्तृहरिणा विरचिते नीतिशतकाख्ये ग्रन्थे विद्यते।
अन्वयार्थः– अज्ञः= मूर्खः, सुखम् = अनायासेन, आराध्यः = प्रतिबोध्यः,
विशेषज्ञः = विद्वान्, सुखतरम् = अत्यन्तम्
अनायासेन, आराध्यते = प्रतिबोध्यते,
(परन्तु) ज्ञानलवदुर्विदग्धम् = अल्पज्ञम् अर्थात् पण्डितम्मन्यं, नरं = जनं ब्रह्मापि = स्वयं विधाता अपि,
न रञ्जयति = प्रसादयितुं न शक्नोति इति अन्वयार्थः।
भावार्थः– श्लोकेऽस्मिन् कविना
मनुष्याणां भेदत्रयं दर्शितम् – १. अज्ञः, २. विशेषज्ञः, ३. अल्पज्ञः चेति।
अशिक्षितः जनः सरलचेता भवति। अतः स स्वल्पेनैव सन्तुष्टो भवति। शास्त्रज्ञः विचक्षणो
भवति विशेषज्ञः। अतः विद्याविनयसम्पन्नस्य सन्तुष्टिविधानम् इतोऽपि सुकरम्। किन्तु
यः अल्पज्ञः पण्डितम्मन्यः जनः तस्य सन्तोषः न केनापि सम्पादयितुं शक्यते। किं
बहुना सृष्टिकर्त्रा ब्रह्मणा अपि न। यतोहि तस्य अल्पज्ञानम् अहङ्कारेण आच्छादितं
भवति। समाजस्य कृते एते विघ्नप्रदाः। एतन्मूलक एवायं प्रवादः – “अल्पविद्या भयङ्करी” इति। आङ्गले अपि उच्यते– “An empty vessel sounds much” इति।
व्याकरणविमर्शः–
१. अज्ञः– न ज्ञः इति अज्ञः इति नञ्तत्पुरुषः।
२. विशेषज्ञः– विशेषं जानाति इति विशेषज्ञः इति
उपपदतत्पुरुषः।
३. ज्ञानलवदुर्विदग्धम्– ज्ञानस्य लवः इति ज्ञानलवः
इति षष्ठीतत्पुरुषः, ज्ञानलवेन दुर्विदग्धः इति ज्ञानलवदुर्विदग्धः इति
तृतीयातत्पुरुषः, तं ज्ञानलवदुर्विदग्धम्।
छन्दः अलङ्कारश्च– आर्यावृत्तम्। स्वभावोक्तिरलङ्कारः।
----------------------------------------------------
বাংলালিপি–
----------------------------------------------------
বাংলালিপি–
অজ্ঞঃ সুখমারাধ্যঃ সুখতরমারাধ্যতে বিশেষজ্ঞঃ।
জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধং ব্রহ্মাপি নরং ন রঞ্জয়তি॥ (নীতিশতকম্- ৩)
ভূমিকা– শ্লোকোঽয়ং কবিনা ভর্তৃহরিণা বিরচিতে নীতিশতকাখ্যে গ্রন্থে বিদ্যতে।
অন্বয়ার্থঃ– অজ্ঞঃ= মূর্খঃ, সুখম্ = অনায়াসেন, আরাধ্যঃ = প্রতিবোধ্যঃ, বিশেষজ্ঞঃ = বিদ্বান্, সুখতরম্ = অত্যন্তম্ অনায়াসেন, আরাধ্যতে = প্রতিবোধ্যতে, (পরন্তু) জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধম্ = অল্পজ্ঞম্ অর্থাৎ পণ্ডিতম্মন্যং, নরং = জনং ব্রহ্মাপি = স্বয়ং বিধাতা অপি, ন রঞ্জয়তি = প্রসাদয়িতুং ন শক্নোতি ইতি অন্বয়ার্থঃ।
ভাবার্থঃ– শ্লোকেঽস্মিন্ কবিনা মনুষ্যাণাং ভেদত্রয়ং দর্শিতম্ – ১. অজ্ঞঃ, ২. বিশেষজ্ঞঃ, ৩. অল্পজ্ঞঃ চেতি। অশিক্ষিতঃ জনঃ সরলো ভবতি। অতঃ স স্বল্পেনৈব সন্তুষ্টো ভবতি। শাস্ত্রজ্ঞঃ বিচক্ষণো ভবতি বিশেষজ্ঞঃ। অতঃ বিদ্যাবিনয়সম্পন্নস্য সন্তুষ্টিবিধানম্ ইতোঽপি সুকরম্। কিন্তু যঃ অল্পজ্ঞঃ পণ্ডিতম্মন্যঃ জনঃ তস্য সন্তোষঃ ন কেনাপি সম্পাদয়িতুং শক্যতে। কিং বহুনা সৃষ্টিকর্ত্রা ব্রহ্মণা অপি ন। যতোহি তস্য অল্পজ্ঞানম্ অহঙ্কারেণ আচ্ছাদিতং ভবতি। সমাজস্য কৃতে এতে বিঘ্নপ্রদাঃ। এতন্মূলক এবায়ং প্রবাদঃ – “অল্পবিদ্যা ভয়ঙ্করী” ইতি। আঙ্গলে অপি উচ্যতে– “An empty vessel sounds much” ইতি।
ব্যাকরণবিমর্শঃ–
১. অজ্ঞঃ– ন জ্ঞঃ ইতি অজ্ঞঃ ইতি নঞ্তৎপুরুষঃ।
২. বিশেষজ্ঞঃ– বিশেষং জানাতি ইতি বিশেষজ্ঞঃ ইতি উপপদতৎপুরুষঃ।
৩. জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধম্– জ্ঞানস্য লবঃ ইতি জ্ঞানলবঃ ইতি ষষ্ঠীতৎপুরুষঃ, জ্ঞানলবেন দুর্বিদগ্ধঃ ইতি জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধঃ ইতি তৃতীয়াতৎপুরুষঃ, তং জ্ঞানলবদুর্বিদগ্ধম্।
ছন্দঃ অলঙ্কারশ্চ– আর্যাবৃত্তম্। স্বভাবোক্তিরলঙ্কারঃ।
If you want to watch the explanation of this sloka with powerpoint, click here.
No comments:
Post a Comment